İlber Ortaylı’dan İskenderun İçin ve Nihal Atakaş Camii Mimarisine Övgü Dolu Sözler..
Bu hafta İskenderun’daydım. Yükseliş Koleji Başkanı Nuri Üysen beni davet etti. Şehrin yöneticileri, Hatay Valisi Rahmi Doğan, İskenderun Belediye Başkanı Fatih Tosyalı, İskenderun Teknik Üniversite Rektörü Prof. Dr. Tolga Depci de oradaydılar. Üniversitemizin rektörünün bazı şikâyetleri var. Altı yıldır merkezden teknik üniversiteye yardım yapılmamış gibi gözüküyor. Gerekli tesisat laboratuvar ve atölyelerin yapımını bağışlara bırakamayız. Demir çelik merkezi olan bu memleketin bu konuda kesin devlet desteğine ihtiyacı vardır. Öğretim üyelerinin maaş ve lojman gibi girdiler yönünden tatmin olması gerekir. Bu bütün memurlar ve sanayide çalışanlar için de geçerli bir durum. Çünkü Akdeniz kıyısında büyüyen bu şehirde hayat pahalı.
HER UYGARLIĞA HİTAP EDİYOR
Ancak tabiatla uyum için aynı şeyi söylemek zor. Payas’ın eski Akdeniz görünümü, bahçeler içinde hoş evler, camiler adeta çirkin binalarla kaplanmaya başlanmış. Demir çelik tesislerinden sonra İskenderun giriş ve çıkışına kadar yer yer bu parçalanmalar ve uyumsuzluklar göze çarpıyor. Ama doğrusu arada fevkalade mimari buluşlar da söz konusu. Kıyıdaki Nihal Atakaş Camisi benim son yıllarda gördüğüm en önemli eser. Her uygarlığa hitap eden bir tersimi var. Nüktedanın biri “Hıristiyanı bile içine çekip namaz kıldırır” demiş. İskenderun gibi çeşitli dinden ve tarihi tabakadan gelen toplulukların yaşadığı bölgeye uygun bir eser ve her şeyden evvel İskenderun.
İskenderun, Büyük İskender’in adına izafeten Doğulu devletlerde ve bizde Alexandretta’nın karşılığı olarak kullanılır. Şüphesiz ki bütün Doğu Akdeniz’in tarihini yaşamış bir yerdir. Helenistik devirde; yani Büyük İskender’in şark seferleri sırasında İssos’taki galibiyetinden sonra yeniden kurulup liman olarak mükemmelleştirilmesine rağmen burada eski yerleşimlerin olduğu açıktır. Alexandretta veya İskenderun, Seleukoslar devrinde Helenist medeniyetin, ondan sonra da Roma’nın satvetini yaşadı.
Büyük İskender’in kurduğu Küçük İskenderiye
Ne Roma ne Bizans ne de Memlûklar devrinde bu tarihi güzellik değişmiş değildir. Osmanlılar da İskenderun’a her zaman aynı bağlılığı gösterdiler. İskenderun, Antakya bölgesinin gözde bir sancağıydı. 19. yüzyıldaki ticari gelişmesiyle ziraat başa baş gitti. Sakinlerinin kendilerine hem Antakya hem de bütün Doğu Akdeniz’de farklı bir yerde hissetmeleri, onların kendi aralarındaki simbiyosis yani uyumdan ileri gelir. Eğitim hayatı da bu nedenle bütün Antakya gibi canlı oldu.
1960’ların başından beri İskenderun’a yolum uzanır. 1960’larda dahi tarihi önemi büyük, önemli fakat boyu posu küçük bir şehirdi. İçindeki eserler gün görmüş bir liman şehrine hâkim görünüm veriyordu. Tek kelimeyle renkli bir şehir geleneği… Buraya, Büyük İskender’in kurduğu Küçük İskenderiye denebilir. Şehirde eğitimli bir kent burjuvazisi diyebileceğimiz sınıf vardı; hâlâ da var. Bu ailelerin içinde Türkiye’nin idaresine girenler, Dışişleri Bakanlığı gibi ihtisas isteyen kurumlarda çalışanlar, üniversite hocaları yer alıyor.
KOZMOPOLİT BİR ŞEHİR
Kent o gün de bugün de kozmopolit denebilecek bir yer. Aralarında Fransızca konuşanlar var. Tabii bunlar Türkçeyi tamamen ihmal etmiş demek değil. Muhtelif dil ve dinden insanlar arasında komşuluk ve iş hayatının normal gittiği bir bölge. İskenderun ve Hatay’da yaşayanları milliyetçilik ve ırkçılıkla suçlamak hiç kimsenin haddi olmamalı. Zira ne Afrika ve Asya’dan gelenlerle geçinmenin yolunu bulamayan Batılı büyük şehirleri ne de son olaylarda gördüğümüz üzere eski sosyalist dünyanın toplumları arasında bile bir uyum olmadığı açık. Hatay bölgesi ve İskenderun’u genelde Barselona ve Endülüs’e benzetirim. Daha çok da Portekiz’e. Dışarıdan gelenlerle uyumun yüksek olduğu İberik Yarımadası gibidir.
İLK 10 İÇERİSİNDE
Demir çelik tesisleri çevreyi etkiledi. Sadece 50 yıl içinde değil son 10 yılda bile şehir değişti. İnşaat arttı. İnşaatın niteliği yükseldi. Lakin aynı şeyi mimari zevk için söylemek mümkün değil. Bahçeli güzel evler kayboluyor. Demir çelik sanayisinin görünümü berbat ettiği kentte, iktisadi hayat zamlandı. Buna rağmen İskenderun ve genelde Hatay Türkiye’nin ihracat bakımından ilk 10’u içinde. Halbuki nüfusu ilk 10’a girenler kadar kalabalık değil. Ayrıca ihracatta Adana ve Mersin’i geçmiş vaziyetteler. Bu iki gerçek son derece olumlu bir gelişme ve muhafazasına dikkat edilmeli.
